Kerk in een boerderij

Uit: Kerkmagazine, jaargang 3 - nr. 3 (september 2012)

De Hersteld Hervormde Gemeente in het Gelderse Oldebroek verbouwde een oude boerderij tot Immanuëlkerk. De voormalige stal werd kerkzaal, in het voorhuis kwamen vergaderruimtes. Een doordacht, mooi uitgevoerd voorbeeld van herbestemming.

Van buiten zie je er niets van. De boerderij aan de doorgaande weg door Oldebroek ziet er waarschijnlijk hoogstens wat netter uit dan in de dagen dat hij in bedrijf was en er kalveren op stal stonden. Er scharrelen geen kippen meer rond, de tractor verliet voor altijd het perceel. Nu stroomt op zondag het nieuw aangelegde parkeerterrein twee maal vol met auto’s van kerkgangers uit Oldebroek en omstreken. 

Sporen

De nieuwe kerkzaal heeft 250 vaste zitplaatsen, uit te breiden tot circa 300. Daarmee past de gemeente, met 330 leden en gemiddeld 200 zondagse kerkgangers, er goed in. De banken, nu geschuurd en rood transparant gelakt, komen uit een kerk in Barneveld en konden goedkoop op de kop worden getikt.

Jos Snoek is projectleider bij Van Hoogevest Architecten en daarnaast kerkenraadslid van de Immanuëlkerk. Hij had vanaf het begin een belangrijke rol bij deze grootscheepse verbouwing. “Aanvankelijk was het ons plan om in Oldebroek een nieuwe kerk te bouwen. Rond de tijd dat wij daaraan werkten, overleed de bewoner van deze boerderij, een gemeentelid van ons, en kwam het pand te koop. Toen bleek dat op de monumentale boerderij ook een liturgische bestemming lag.

Omdat de nieuwbouwplannen niet vorderden, besloten wij te onderzoeken of verbouw van de boerderij tot kerk mogelijk was. Kan het functioneel, is er voldoende parkeerruimte? Zo ging het balletje rollen en toen het financieel haalbaar bleek, werd het besluit genomen.” Er kwam een bouwcommissie, die de verbouw voorbereidde en begeleidde. De werkzaamheden werden voor 95% door vrijwilligers uitgevoerd, zodat de kosten binnen de perken bleven 

De plaatselijke monumentencommissie keek nauwlettend toe. Aanvankelijk was het idee om de kansel aan de achterzijde van de stal te plaatsen. In goed overleg kwam de kansel aan de voorzijde te staan, waardoor alle oude gebinten intact konden blijven. “Vroeger keek je recht tegen de pannen aan, de wind woei er dwars doorheen.

De oude sporen, de schuine balken die het dak dragen, moesten worden vervangen omdat ze aangetast waren door de bonte knaagkever. Ze zijn vervangen door nieuwe, gestripte dennen van de Veluwe, net zoals het vroeger gedaan werd. Er is een planken beschot tegen het dak geplaatst, met een isolatielaag erachter. Visueel is er dus weinig veranderd. De oude gebintconstructies met de sporenkap zijn er nog. Aan de binnenkant van de muren kwam een ‘thermische schil’, een extra wand met isolatie ertussen. Dat houdt de energierekening laag.” 

Licht

De boerderij werd in 1918 gebouwd, nadat brand een oudere boerderij had verwoest. Bij de brand was ook al het vee omgekomen. Dat bracht de boer ertoe om bij de herbouw manshoge deuren aan de brengen, hoger dan de lage mestluikjes die gebruikelijk zijn in boerderijen als deze. Zo zou het vee beter kunnen ontsnappen. 

In de nieuwe kerkzaal brengen deze hogere deuren extra daglicht binnen. Dat licht is welkom, want dakramen in dit historische gebouw zijn ondenkbaar. Uiteraard kan de kerkzaal niet zonder kunstmatig licht. Hendrik Jan Vermeulen ontwierp daarvoor het lichtplan. Hij werkte eerder met Van Hoogevest Architecten samen, bijvoorbeeld bij de restauratie en verbouwing van de St. Joriskerk in Amersfoort. 

“Van alle kerken die ik heb gedaan, is deze een van de meest bijzondere. Ik heb nooit eerder een tot kerkzaal verbouwde stal verlicht. Jos Snoek stuurde mij foto’s van de stal, die toen nog in staat van afbraak verkeerde. Toen ik er voor de eerste keer kwam, lag er nog een zolder in en zag het er niet uit, met veel stof. Door dat alles heen moest ik kunnen zien wat het zou kunnen worden. 

Een enorme uitdaging vormden de oude balken in de stal: dwarsbalken, draagbalken, balken in een V-vorm. Als je daar licht in zet, zou je al snel zware schaduwen krijgen. Door met speciale reflectoren kruislings aan te lichten, lukte het om de schaduwen voor het grootste deel op te heffen. Je ziet ze nog wel, maar zij zijn niet dominant aanwezig en eerder speels. 

Door deze bijzondere indirecte verlichting wordt de zwaarte van de vele balken weggenomen en kun je door de balken heen naar boven kijken. Ik zie de symboliek er wel van: ondanks hindernissen, moeilijkheden of teleurstelling, zoals deze vele dwarsbalken, is God in zijn genade toch altijd door de dwarsbomen van ons leven zichtbaar aanwezig met zijn liefde.” 

Begrafenis

Het plaatsen van de kansel aan de voorzijde van de ruimte heeft als consequentie dat de kerkgangers achter de kansel langs de kerkzaal binnenkomen. Normaal is dat geen probleem, maar tijdens een begrafenisdienst zou deze ruimte te klein zijn om een kist binnen te dragen. De oplossing werd, in overleg met een begrafenisondernemer, gevonden in een unieke en subtiele technische ingreep. 

Snoek: “Zie je deze twee gaten in de achterkant van het front van de kansel? Hierdoor kunnen wij de kansel omhoog vijzelen, een halve meter naar voren rijden en weer laten zakken. Zo ontstaat achter de kansel voldoende ruimte om een kist te kunnen draaien, buiten het zicht van de kerkgangers, en via de hoofduitgang uit te dragen. De verlichting van de kansel beweegt niet mee, maar daar biedt de verlichting van het orgel soelaas. De uitdaging was om een verrijdbare constructie te maken, die er toch massief en niet verrijdbaar uitziet. Dat is op deze manier goed gelukt.” 

Aan alles is gedacht. Vloerverwarming en opties om extra te kunnen verwarmen of te koelen. Een camera, om de organist zicht op de kansel te geven en eventueel beeld te kunnen doorzetten naar een ruimte op de eerste verdieping. Zorgvuldig vormgegeven, onopvallende ronde geluidszuilen (Schaapsound). En straks: een strak psalmbord voor de muur die nu nog maagdelijk wit is.

Wennen

Jos Snoek verzwijgt niet dat de leden van de Immanuëlkerk moesten wennen aan deze nieuwe ruimte. Traditionele elementen als getoogde ramen, kroonluchters en een toren ontbreken hier. En blijft het toch niet ‘een stal’? Uiteindelijk zag men in waar het werkelijk om gaat: de verkondiging van Gods Woord. In deze sobere, doordacht vormgegeven ruimte kan dat ongestoord gebeuren. Mocht de gemeente groeien, wat Snoek hoopt, en de bestaande voorzieningen te krap worden, dan kan de kerkruimte zonder veel moeite leeg worden gemaakt voor een nieuwe gebruiker. 

Alles is reversibel: banken, kansel, orgel kunnen ook weer weg. Wat overblijft, is een grote lege, uitstekend geïsoleerde ruimte, waar iemand zelfs een restaurant in kan beginnen: op het pand ligt ook een horecabestemming. Nu is dat niet aan de orde. De komende jaren komt de Hersteld Hervormde gemeente elke zondag om 9.30 en 14.30 uur bijeen in de boerderijkerk aan Zuiderzeestraatweg 93.

Licht in de kansel 

Hendrik Jan Vermeulen ontwierp ook het licht in de kansel. Vaak komt er van boven een bak licht op het hoofd van de predikant, dat het soms kalende hoofd van de predikant onbarmhartig accentueert. 

Vermeulen: “Een levendige predikant staat niet voortdurend stil. Hij of zij beweegt, raakt zo uit het licht en wordt voor de gemeente minder goed zichtbaar. Wij plaatsen een asymmetrische halogeenreflector boven de kanselbijbel. Die geeft geen lichtkegel, maar licht recht naar beneden en naar achter toe, in een rechthoekig lichtbeeld. Waar de predikant ook staat, hij staat altijd in het licht. In alle nieuwe kerken die ik doe, breng ik op deze manier kanselverlichting aan.” 

Een tweede accentverlichting kwam op het orgel. Vermeulen: “Dat is dankbaar werk. De pijpen hebben een mooie kleur en het hout van de orgelkast heeft een mooie structuur. Het belangrijkste punt is de kleurweergave. Vroeger gebruikte men kwiklampen die heel de kerk in een grijze, blauwachtige gloed zetten. De nieuwe lampen, met een breder spectrum, halen de kleuren prachtig naar voren, een aangenaam en warm licht.